12.000 Yıllık Delikli Taşlar, Tekerlek Teknolojisinin İlk İzleri Olabilir

Tekerlek yaklaşık 6.000 yıl önce icat edilse de, Levant’taki yeni bulgular, tekerlek benzeri teknolojilerin çok daha eskiye dayandığını gösteriyor.

İsrail’deki arkeologlar, 12.000 yıllık birkaç düzine halka şeklindeki çakıl taşını inceledi ve bu taşların ağırşak (ip eğirme ağırlığ) olabileceğini öne sürdü.

PLOS One dergisinde yayımlanan çalışmaya göre, yaklaşık 100 adet ip eğirme ağırlığı olduğu düşünülen bu çakıl taşları, ortalarındaki delik sayesinde bir çubuğa takılarak keten ya da yün ipliği eğirmek için kullanılmış olabilir.

Arkeologlar, “Bu ağırşak koleksiyonu, tekerlek şeklindeki bir aletle dönüş hareketi kullanımının en eski örneklerinden biri olabilir” diyor. Bu aletler, çömlekçi çarkı veya araba tekerleği gibi daha gelişmiş döner teknolojilerin gelişiminde ilk adım olabilir.

(İlgili: Tekerlek 6.000 Yıl Önce Nerede İcat Edildi?)

Çalışmanın yazarlarından ve Kudüs İbrani Üniversitesi Arkeoloji Enstitüsü’nde lisansüstü öğrencisi olan Talia Yashuv, bu taşların tekerlek benzeri işlev gördüğünü ifade ederek, “Ortasında bir delik bulunan yuvarlak bir nesne olup dönen bir mile bağlanabiliyorlar” diyor.

Çakıl Taşlarının İncelenmesi

Arkeologlar, tekerleğin yaklaşık 6.000 yıl önce icat edildiği konusunda hemfikir, fakat kesin kökeni bilinmiyor. Çakıl taşlarının erken “dönme teknolojileri” olup olmadığını araştırmak için Yashuv ve tarihöncesi arkeoloji profesörü olan çalışmanın ortak yazarı Leore Grosman, 1 gram ile 34 gram arasında değişen ağırlıktaki 100’den fazla delikli kireçtaşını analiz etti.

Çakıl taşları, arkeologların “Nahal Ein Gev II” adını verdiği bir alanda daha önce yapılan kazılarda bulundu. Alan, Celile Denizi’nin yaklaşık 2 kilometre doğusunda, İsrail’in kuzeyinde yer alıyor. Ayrıca bu taşlar, bölgedeki insanların büyük ölçekte tarım yapmaya başlamasından öncesine, yani günümüzden yaklaşık 12.000 yıl öncesine dayanıyor.

Ekip, taşları detaylı incelemek için 3B tarama teknolojisi kullanarak sanal modeller oluşturdu. Bu, arkeologların çakıl taşlarını insan gözünün yapamayacağı bir ayrıntı düzeyinde analiz etmelerine olanak sağladı. Analiz sonucunda çoğu taşın merkezlerinde delik olduğu tespit edildi.

Ekip, çakıl taşlarının olası birkaç kullanım amacını inceledi. Örneğin, bu taşların boncuk olabileceği üzerinde durdular. Ancak boncuklar genellikle hafif olur, hassas şekillerde oyulur ve ağırlıkları 2 gramı geçmez. Bu nedenle taşların boncuk olarak kullanılmış olması pek olası görünmüyordu. Ayrıca araştırmacılar, bu taşların olta ağırlığı olarak kullanılmış olma ihtimalini de düşük buldular; çünkü o döneme ait olta ağırlığı örneği bulunamamıştı. Erken dönem olta ağırlıkları genelde daha ağır ve kireçtaşı gibi hafif malzemelerden yapılmamış olurdu.

Ekip, taşların ağırşak olup olmadığını görmek için taşların 3B taramalarını kullanarak birebir kopyalarını oluşturdu ve geleneksel el sanatları uzmanı Yonit Crystal, bu taşlarla ip eğirme denemesi yaptı. Bir süre pratik yaptıktan sonra Crystal, keten iplik eğirmenin yüne göre daha kolay olduğunu fark etti ve bu taşlarla başarılı bir şekilde ip eğirmeyi başardı.

Ekip, çoğu taşın muhtemelen erken dönem tekerlek ve mil teknolojisinin bir örneği olan ağırşak olarak kullanıldığını sonucuna vardı.

Bulguların önemli olduğunu belirten, Orta Doğu ve Afrika Çalışmaları Derneği’nde stratejik işler direktörü olan arkeolog Alex Joffe, “Deneysel sonuçlar, delikli taşların ip eğirme ağırlıkları olarak kullanıldığını gösteriyor” diyor.

Joffe, “Ketenin, çantalar ve olta ipleri gibi diğer yeni ortaya çıkan teknolojilerde, yani yeni depolama ve geçim yöntemlerinde kullanılmak üzere küçük miktarlarda eğrilmiş olması muhtemel” diyor. “Eğer bu ip eğirme ağırlıkları yeni depolama yöntemleri geliştirmek için kullanıldıysa, teknolojik sonuçlar yazarların öne sürdüğünden bile daha büyük olabilir”

Chicago Üniversitesi’nden arkeoloji profesörü Yorke Rowan, “Bence bu çok iyi bir analiz, detaylı ve ikna edici. Bu taşların oldukça erken dönemlere ait olması, bunun teknolojik ilerleme açısından önemli bir dönüm noktası olduğuna dair değerlendirmeyi sağlam temellere oturtuyor” diyor.

Ancak, Fransa’daki CEPAM arkeoloji laboratuvarında tarihöncesi tekstiller konusunda uzman olan araştırmacı Carole Cheval, bu bulguların tekerlek benzeri teknolojinin en eski kanıtı olmadığını belirtiyor. Cheval, “Bu makalede sunulan nesneler gerçekten de ağırşak olabilir; bu hipotez yeni değil ve benzer objeler, bazıları daha eski olmak üzere, zaten yayımlandı” diye açıklıyor.

Makale: Talia Yashuv, Leore Grosman. (2024). 12,000-year-old spindle whorls and the innovation of wheeled rotational technologies, PLOS ONE.