10 Yıl Süren Şempanze Savaşında Galip Taraf Bolluğa Kavuştu

Uganda’daki rakip şempanze grupları arasında yaşanan ölümcül bir çatışma, kapsamlı bir zaferin yanı sıra toprak ve yiyecek bolluğu getirdi. Bu durum, insanların neden savaşa gittiğine dair olası bir açıklama sunuyor mu?

Komşuları öldürüp topraklarını ele geçirmek, Uganda’daki bir şempanze topluluğunda ‘doğum patlaması’ (baby boom) yaşanmasına neden oldu. Bu da şempanzelerin savaş başlatmasının neden avantajlı olabileceğini gösteriyor olabilir.

Şempanzeler (Pan troglodytes) uzun süredir şiddet içeren çatışmalarıyla ya da “savaşlarıyla” biliniyor. Primat araştırmacısı Jane Goodall, 1974’te Tanzanya’daki Gombe Ulusal Parkı’ndaki şempanze topluluğunun iki düşman gruba bölünüp dört yıl süren ve gruplardan birindeki tüm erkeklerin ölümüyle sonuçlanan bir savaşa girdiğini gözlemlemişti. Ancak hayvanların şiddeti bu kadar uzun süre neden sürdürdüğü net değildi.

Bunu aydınlatmak için, yeni bir çalışmanın başyazarı antropolog Brian Wood ve meslektaşları, Uganda’nın güneybatısındaki Kibale Ulusal Parkı’ndaki şempanzeler üzerine 30 yılı aşkın sürede toplanmış verileri inceledi.

(İlgili: Şempanze ve Bonoboların İnsanlar Gibi Arkadaş Çevreleri Var)

1998 ile 2008 arasında Kibale’nin Ngogo şempanzeleri komşularıyla şiddetli çatışmalara girdi. Bu on yıllık süreçte komşu gruplardan en az 21 şempanze öldürüldü ve 2009’da Ngogo şempanzeleri, rakiplerinin daha önce yaşadığı bir alana genişleyerek bölgelerini 6,4 kilometrekare, yani yüzde 22 oranında artırdı.

Kayıtlar, bölgesel genişlemeden önceki üç yılda dişi Ngogo şempanzelerinin 15 yavru doğurduğunu; genişlemeden sonraki üç yılda ise 37 yavru dünyaya getirdiklerini gösterdi. Yani doğurganlık oranı iki kattan fazla arttı.

Dahası, genişlemeden sonra doğan yavruların hayatta kalma olasılığı yükseldi: 3 yaşına gelmeden ölme olasılığı yüzde 41’den sadece yüzde 8’e düştü. Çalışma PNAS dergisinde yayımlandı.

Wood, “Saha çalışanları için o dönemde şempanzelerin bir ‘doğum patlaması’ yaşadığı çok açıktı. Bunu verilerde görmeyi bekliyorduk ama hayatta kalmadaki artışı bu kadar beklemiyorduk” diyor.

Wood’a göre çalışma, şempanzelerde rakipleri öldürdükten sonra bölgeyi genişletmenin doğrudan üreme başarısını artırabileceğine dair şimdiye kadarki en güçlü kanıtı sağlıyor. Bölgesel genişleme, şempanzelere daha fazla yiyeceğe erişim verdi ve bunu izleyen beslenme ve sağlık iyileşmesi muhtemelen dişilerin doğurganlığını ve yavruların hayatta kalma oranlarını yükseltti.

Hayatta kalmadaki artış iki faktöre dayanıyor olabilir. İlki, Wood’un belirttiği gibi, annelerin sağlık ve enerji durumundaki iyileşme; diğeri ise rakip erkeklerin ortadan kaldırılması.

Çalışmaya dahil olmayan şempanze davranışı ve biyolojisi uzmanı Michael Wilson, “Hayatta kalmanın daha yüksek olması mantıklı, çünkü şempanze yavruları için başlıca ölüm nedenlerinden biri komşuları tarafından öldürülmeleri. Bu çalışma, belirli koşullar altında grup kaynaklarını savunmanın ve komşu grupların üyelerini öldürmenin uyumsal olabileceği fikrini destekliyor. Şempanzeler özünde kendi gruplarının çıkarını gözetiyor” diyor.

“Yine de kazananlar için bir fayda varsa, kaybedenler için bir bedel vardır” diyor Wood. Bunun muhtemelen toplamı sıfır olan bir oyun olduğunu ve kazananlar fayda sağlarken diğerlerinin kaybetmesi nedeniyle toplam şempanze sayısında genel bir artış olmayacağını düşünüyor.

Araştırmacılar, bulguların insanlardaki şiddetin evrimine ışık tutmaya yardımcı olabileceğini savunuyor. Wood’a göre, en yakın yaşayan akrabalarımız olan şempanzeler ve bonobolarda (Pan paniscus) ölümcül şiddetin görülmesi, bu özelliğin muhtemelen 6–7 milyon yıl önce yaşamış ortak atamızda da bulunmuş olabileceğini düşündürüyor.

Wood, toprak ve kaynaklara erişim konusundaki rekabetin hâlâ insanlığın her daim mevcut bir parçası olduğunu, fakat genellikle insanın arabuluculuk yapma ve çatışmadan kaçınma becerisiyle dönüşüme uğradığını söylüyor.

Wood, “Dünyadaki devam eden kaynak çatışmaları, şempanzelerin yaptıklarının bir yankısını taşıyor, ama eğer işin içindeyseniz bunun olumlu bir karşılaştırma olduğunu düşünmüyorum” diyor.

Wilson’a göre, gruplar arası ilişkiler söz konusu olduğunda insanlar ve şempanzeler arasında çarpıcı bir fark var: “Bir şempanze komşu bir gruptan bir erkeği gördüğünde, ondan fayda sağlamasının tek yolu o erkeğe bir bedel ödetmek: toprağını almak ya da hayatına son vermek.”

“İnsanlar ise başka bir gruptan gelen bir yabancıyla karşılaştığında, onunla etkileşimden fayda sağlama ihtimali var”.

İşte bu, insanların ticaret, akrabalık ve ritüel bağlarıyla daha büyük toplumsal birimler oluşturan çok katmanlı toplumlar yaratmasına imkân tanıdı.

Wilson, “Modern dünyada, gruplar arası etkileşimlerden elde edilen faydalar olağanüstü derecede büyüdü ve savaşın maliyetleri de aynı derecede katlandı; bu yüzden genel olarak savaş başlatmak pek akıllıca bir fikir değil” diyor.

Live Science. 24 Kasım 2025.

Makale: B. M. Wood, et al. 2025. Female fertility and infant survivorship increase following lethal intergroup aggression and territorial expansion in wild chimpanzees, Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 122 (47)